Asụsụ Kwa
Asụsụ Kwa
| obere ụdị nke | Volta–Congo  |
|---|
Asụsụ Kwa, nke a na-ekwukarị dị ka New Kwa, bụ ezinụlọ asụsụ a na-atụ aro ma ọ bụ nke a na'egbochighị n'akụkụ ndịda ọwụwa anyanwụ nke Ivory Coast, gafee ndịda Ghana, na etiti Togo. Ezinụlọ Kwa sitere na Niger-Congo phylum. Ọ bụ Gottlob Krause webatara aha ahụ na 1895 ma sitere na okwu maka 'ndị mmadụ' (Kwa) n'ọtụtụ n'ime asụsụ ndị a, dịka aha Akan gosipụtara. Alaka a nwere ihe dị ka asụsụ 50 dị iche iche nke ihe dị ka nde mmadụ 25 na-asụ. Ụfọdụ n'ime asụsụ Kwa kachasị ukwuu bụ Ewe, Akan na Baule.
Asụsụ dezie
Hụ igbe dị n'aka nri maka nhazi ugbu a.
Ìgwè asụsụ iche iche dị na Kwa nwere njikọ chiri anya, ọ gosighi na ha dị nso karịa asụsụ Niger-Congo.
Stewart [1] kewara alaka ndị a dị mkpa, nke nyocha akụkọ ihe mere eme na-akwado dị ka otu dị mma:
- Potou-Tano (gụnyere Akan)
- Ga-Dangme
- Na-Togo
- [n'oge gara aga] Gbe (ntinye a na-enyo enyo, ka ha na-egosi ihe ndị ọzọ dị na Kwa ka onye na-abịaru Akan nso)
Asụsụ Lagoon nke ndịda Ivory Coast adịghị nso na nke ọ bụla n'ime ndị a, ma ọ bụ ibe ha, yabụ a hapụrụ ha n'enweghị otu:
Asụsụ Esuma, nke na-adịghịzi adị ca. 1800, ka na-enweghị ihe nzuzo.
Ebe ọ bụ na e wepụrụ Stewart, Ega, e weghachiri asụsụ Gbe na Volta-Niger, ma gbakwunye Apro. [2] debere ụfọdụ n'ime asụsụ Na-Togo na Ka-Togo n'alaka dị iche iche nke Kwa. Hụ infobox n'aka nri maka alaka ndị na-apụta.
Ethnologue kewara asụsụ Kwa n'ime mpaghara abụọ sara mbara: Nyo na Left bank, mana nke a abụghị nkewa usoro ọmụmụ. Ìgwè Nyo na-adaba n'alaka Potou-Tano na Ga-Dangme nke Stewart ma gụnyekwa asụsụ ndị a na-ejikọtaghị nke ndịda Ivory Coast, ebe a na-akpọ asụsụ Ka / Na-Togo na Gbe n'Akụkụ aka ekpe n'ihi na a na-asụ ha n'ebe ọwụwa anyanwụ nke Osimiri Volta.
Akụkọ ihe mere eme nke aro ahụ dezie
Gottlob Krause jiri okwu 'kwa' mee ihe na 1885 maka asụsụ Akan (ma Ọ bụ na eleghị anya Tano), Gã, na Gbe, nke nwere kwa ma ọ bụ kua dị ka okwu ha maka 'mmadụ'. Kemgbe ahụ, a gbasaa atụmatụ ahụ nke ukwuu, naanị iji laghachi na ihe na-eru nso n'echiche mbụ ya.
N'afọ 1952, Westermann na Bryan gbasaa Kwa na asụsụ dị iche iche nke Lagoon nke ndịda Ivory Coast na ihe a na-akpọ ugbu a Asụsụ Volta-Niger nke ndịda Nigeria. Greenberg (1963) gbakwunyere Asụsụ Kru nke Liberia, asụsụ Ghana-Togo Mountain nke Westermann na Bryan wepụrụ kpọmkwem, na Ijaw nke Niger delta; West Kwa gụnyere asụsụ si Liberia ruo Dahomey (Republic of Benin), na East Kwa asụsụ nke Nigeria. Bennett & Sterk (1977) tụrụ aro na asụsụ Yoruboid na Igboid bụ nke Benue-Congo kama nke Kwa. Stewart (1989) wepụrụ Kru, Ijaw, na Volta-Niger (East Kwa), mana o debere asụsụ Ghana-Togo Mountain na Lagoon, yana ịgbakwunye asụsụ ole na ole a na-amaghị ama, nke a kọwara ọhụrụ. Nchịkọta Stewart bụ ihe ndabere nke echiche ndị ọzọ na-adịbeghị anya. Iji wepụ nke a site na nhazi Greenberg, a na-akpọ ezinụlọ ahụ "New Kwa" mgbe ụfọdụ.
Okwu ntụnyere dezie
Nkọwa okwu ndị bụ isi nke Kwa na asụsụ ndị yiri ya site na Dumestre (1971) na isi mmalite ndị ọzọ: [3]
| Nchịkọta | Asụsụ | anya | ntị | ezé | ire | ọnụ | ọbara | ọkpụkpụ | osisi | mmiri |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ghana na Togo | Proto-Central Togo[4] | *ki-nu-bí /bi- | *ku-túe /a- | *li-nía /a-; *li-lúma /a- | *ki-níé-bí /bi- | *ka-niána /ku-; *o- núí /i- | *li-kúpá /a- | *ku-wyéu /a- | *n-tû | |
| Ga-Dangme | Ga[5] | hiŋmɛi | gị1 | Ọ na-atọ ụtọ | lilɛi2 | daa4 | la5 | wu4 | tso3 | Nu5 |
| Ga-Dangme | Ga[6] | hi-ŋmɛi | Toí | Ụdị echiche | Ihe a na-akpọ "Lidnglɛ" | Daʔá | ebe a | Wu | tʃo | ọtọ |
| Ga-Dangme | Dangme[6] | hy-ŋmɛ́ | gị | ebe | Akara | ɲâà | Mpu na-eme | wû | tʃô | ɲù |
| Potou-Tano | Proto-Potou-Tano[7] | *-ɲĩ | *- avi avi | *-nʊ̃ | *-ju | |||||
| Potou-Tano | Proto-Akanic[7] | *-ɲĩ | *-sʊ̃ | *-nʊ̃ | *-cu | |||||
| Potou-Tano | Akan[7] | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge ahụ ka | a-sʊ̃ | a-nʊ̃ | n-su | |||||
| Potou-Tano | [8]-Guang[1] | *kω-sω | *Kọ-nɔ̃ | *ŋ-kalωŋ | *o-yi | *ɲ-ču | ||||
| Potou-Tano | Baoulé[3] | ɲima | ya | ɟe | Tata, ka anyị na-ekwu | nwã | moɟa | Oɥje | teta | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na |
| Potou-Tano | Ịṅụbiga mmanya ókè[3] | m̀bụrụ | N'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka a na-akpọ | N'ihi ya | niile | Mkpụrụ osisi | N'ihi ya, ọ bụ | N'ihi ya, ọ bụ | aja | N'ihi ya |
| Potou-Tano | Krobou[3] | Fushi-bi | ya | n'ihi na ọ bụ n'oge gara aga | ịdọrọ | N'ihi ya | N'ikwu ya n'ụzọ ọzọ | Ihe omuma ihe omuma | N'ihi na ọ na-adịbeghị anya | Ọdịdị |
| Potou-Tano | Ihe a na-akpọ Aboure[3] | Ọ bụ ihe mere | Ọkụ | n'ihi na ọ bụ n'oge gara aga | Nãnɛ | Ọ bụ n'afọ ndị ọzọ | N'ihi ya | Eboɛ̃ | elibe | Ọdịdị |
| Potou-Tano | Eotile[3] | Ọ bụ n'oge a | Owu | Ana | annɛ | Àkwà | na-adị | N'ihi ya | edwɔ | N'ihi ya |
| Potou-Tano | Mbatto[3] | Ihe omuma nke mbu | Ọdịdị | ɔ̃nɔ̃gõ | Olɛ | Ọ ga-eme ka ndị mmadụ na-eme ihe | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | ojoku | Ọdịda |
| Ọdọ Mmiri | Adioukrou[3] | ɲama | rhuru | Isiokwu | N'ihi na a na-akpọ | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ka a ghara ikwu okwu | mebl | luw | l-ikŋ | n'etiti |
| Ọdọ Mmiri | Ebe obibi ndị mọnk[3] | aɛ̃mɔ̃ | rɔkɔ | ejiji | Ọ bụ mgbe ahụ ka a na-akpọ | na ihe ndị metụtara ya | __ibo__ Ihe omuma ihe omuma | sfje | gị | midʒi |
| Ọdọ Mmiri | Attie[3] | himbɛ | gị | N'ezie | ọhụrụ | Mọ | N'oge na-adịghị anya | fe | N'afọ 1995, | Ugboro abụọ |
| Ọdọ Mmiri | Alladian[3] | Ọ bụ n'oge | Nkwupụta | N'ihi ya, ọ bụ | Mkwụsịtụ | Ọ bụ n'oge a | N'ihi ya, ọ bụ | na-ekwu na ọ bụ | Ọ na-eme | N'ihi ya, ọ bụ |
| Ọdọ Mmiri | Avikam[3] | N'afọ ndị ahụ | Ọ bụ n'oge a na-adịghị anya | ɛɲrã | azraɓa | enɔ̃ | ɛ̃ | Ọdịdị | eziba | Ọmụmụ ihe |
| Ọdọ Mmiri | Abidji[3] | N'oge a na-eme | Nri nri | ɛɲi | na-abụghị | nimiti | Ọdịdị | luvu | thi | Mindi |
| Kru | Aizi[3] | zro | Lokɔ | ɲɪ | mọkwa | mu | ɲre | Kra | ke | nrɪ̃ |
| Ega | Ega[9] | efí /e | elowá /a- | Nchịkọta /a- | eno /i- | Ọ bụ ezie na ọ bụ | na-abịa | Ìgwè oge | Ọkpụkpụ /a- | aɗú |
| Nna | Nna | jísì-keé | Snow (n) | ɲòŋ__ | N'oge gara aga | yúgú | ɲààmú | Koó | gbèè-nne | gị |
| Mpra | Mpra[10] | anisi | na-eri nri | nchuma | Ihe ndị a na-ahụkarị | Anya | nkaw; nkwõ | |||
| Dompo | Dompo[11] | nyisi | ihe efu | Sọnwa | dandulo | Nkọwa | nkla | wuute | ya | Nọmba |
| Gbe | [12]-Gbe[1] | *-ọ | *aɖú | *- nke a na-eme | *-ɖũ; *-ɖũkpá | *-ʁwũ | *-χwú | *-tĩ́́ | *-tsĩ |
Ọnụ ọgụgụ dezie
Ntụnyere nke ọnụọgụ n'asụsụ ọ bụla: [13]
| Nchịkọta | Asụsụ | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Left Bank, Avatime-Nyangbo | Ihe a na-eme n'oge ochie | mmanụ | OBAA | Ọdịda Anyanwụ | Oné | Ót͡ʃù | Óɡlò | ɡlóelè | ɡɔ́́́́βà | ɡɔ́tị | Liɔfɔ |
| Left Bank, Avatime-Nyangbo | Nyangbo (1) | ole | ɛbha | Ọwụwa Anyanwụ | Obere ihe | ití | holo | ɡene | afọ ole na ole | ʒita | Nri |
| Left Bank, Avatime-Nyangbo | Nyangbo (2) | Mmanụ | ɛbha | Nwanne nwoke | Ọ bụ ezie na ọ bụ | etié | holō | ɡěneé | afọ ole na ole | ʒitaé | Nri |
| Left Bank, Avatime-Nyangbo | Tafi (1) | ole | ɛbha | Ọwụwa Anyanwụ | Ọ bụ n'ihi na | ití | holō | ɡéné | asuɛ̄ | ʒitá | Nkọwa |
| Left Bank, Avatime-Nyangbo | Tafi (2) | ole | ɪbha | [Ihe e dere n'ala ala peeji] | Ọ bụ mgbe a na-eme ya | ití | holō | ɡéné | asʊī | ʒitá | kífɔ́ |
| Akụkụ Aka ekpe, Gbe | Ebe a na-akpọ Éwé | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya | Oge Afọ | Ọdịda Anyanwụ | Ọhụrụ | na-eme ihe n'oge na-adịghị anya | na-aga n'ihu | Adray | èɲí | aʃíeké | Oge a |
| Akụkụ Aka ekpe, Gbe | Kotafon-Gbe | Ọchịchị | nawè | n'oge na-adịghị anya | Ọ bụ ezie na ọ bụ | Ọ bụ mgbe ahụ ka ọ na-eme | aɲizɛ̃ | tsĩ́ãwè̀ (litː aka+ 2) | tsĩ́ã́tɔ̃̂ (litː aka+ 3) | tsĩ́́́nɛ̀ (litː aka+ 4) | Mee |
| Akụkụ Aka ekpe, Gbe | Saxwe na ya | Ọ bụrụ na ị nweta ya | Ọ bụ n'oge ahụ | Ọdịdị | Ọ bụ n'afọ ole na ole ka a na-eme | N'ihi ya, onye na-ahụ maka ya | Ọ bụ n'oge gara aga ka ọ dị | ɑtʃówê (5 + 2) | ɑ́tɾótɔ̃̂ (5 + 3) | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị n'otu n'otu (5 + 5) | òwō |
| Akụkụ Aka ekpe, Gbe | Waci-Gbe (Gen-Gbe) | Ọ bụ ya mere e ji mara ya | (e) ve | (e) | (e) na | (a) ton | (a) den | (á) dlén | (e) Ịnọba | (e) n'ihi ya (10 -1)? | (e) wo |
| Akụkụ Aka ekpe, Gbe | Ebe Ọdịda Anyanwụ Xwla-Gbe | lók͡pó | Ọ bụ n'afọ ka a na-eme | Oton na-ekwu na ọ bụ | Ọ bụ n'afọ ole na ole ka a na-eme | Ọ bụ mgbe ahụ ka ọ na-eme | àtroók͡pó (5 + 1) | àcówè | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ bụ n'ihi na ọ ga-adị n'otu | atsiɛ̀ | ɔ́síɔsí (n'ụzọ nkịtịː aka) |
| Akụkụ Aka ekpe, Gbe | Xwla-Gbe | òɖě (lók͡pō) | ōwè | Oom na-ekwu na ọ bụ | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-eme ihe nkiri | Ọdịdị | Nkwupụta | ācíòwè | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ bụ n'ihi na ọ ga-adị n'anya | àcíɛ̀nɛ̀ | ōwóé |
| Left Bank, Gbe, Aja | Aja-Gbe (Aja) | Ọ bụ n'ihi ya | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ "Elympic" | Si n'afọ si n'afọ | Isiokwu / com | Isii / Isii | adɛ̃ / amãdɛ̃ | adɾɛ / amãdɾɛ | eɲĩ / amɛ̃ɲĩ | ɲí Met / aʃiɖekɛ / amãʃíɖekɛ (10 -1) | na-eme |
| Left Bank, Gbe, Aja | Gun-Gbe | Òɖè / CONTICH͡pó | na-eme ihe nkiri | na-agafe agafe | Ọchịchị | n'oge na-adịghị anya | t͡ʃíɖòk͡pó (n'asụsụ) | t͡ʃiánwè (n'asụsụ) | t͡ʃíantɔ́n (n'asụsụ bekee) | t͡ʃíɛ́ukèn (n'asụsụ) | na-aga n'ihu |
| Akụkụ aka ekpe, Gbe, Fon | Fon-Gbe (Fon) | Nwaanyị | anyị | O si otú ahụ | Ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | Isii na-eme ihe | Anyanwụ | N'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka a ga-asị na ọ bụ n"ụzọ dị mfe | tantɔn (5 + 3) | Ọrịa na-efe efe (5 + 5) | Ya na ya |
| Akụkụ aka ekpe, Gbe, Fon | Maxi-Gbe | Ọdịdị ọzọ | òwè | Oton na-ekwu na ọ bụ | Ọ bụ n'afọ ole na ole ka a na-eme | Ọ bụ mgbe ahụ ka ọ na-eme | ayizɛ̃ | Ọrịa (5 + 2) | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị n'otu n'otu | tɛ̃ɛ̃nɛ̀ (5 + 5) | òwó |
| Left Bank, Gbe, Mina | Gen-Gbe (Gen) | èɖě | Oge Afọ | Nkọwapụta | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-eme ihe nkiri | Ọ bụ n'oge a ka ọ na-eme | Nnukwu ihe | N'ihi ya | ēɲí | Eeɲí tlho (10 -1) | ēwó |
| Left Bank, Kebu-Animere | Akebu (1) | Shia | jí | tā | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na | tʊ̄ʊ̀ | Kʊ̀rãŋ | pīrìmātā | nɛ̀ĩŋ | faǹŋt͡ʃẽ̄ŋt͡ʁẽ̄ŋ | Mkpụrụ osisi |
| Left Bank, Kebu-Animere | Akebu (2) | Gị | ya | taː | na-ajụ | tuw | Turaŋ | primate | Snow | fant͡ʃet͡ʃeŋ (10 - 1)? | Mkpụrụ osisi |
| Left Bank, Kebu-Animere | Animere | Ọchịchị | din | tha | Aɳe | oleŋ | akhuɹuŋ | Ọ bụ n'oge ahụ ka ọ dị | ɳa | Ọ bụ n'oge na-adịghị anya | thi |
| Akụkụ Aka ekpe, Kposo-Ahlo-Bowili | Igo (Ahlon) | ili | rethe | Anya | Ọchịchị | Ọ bụ n'ihi na | uɡo | ùzòni | Ọ bụ onye ahụ | Ukàli | Ọmụmụ ihe |
| Akụkụ Aka ekpe, Kposo-Ahlo-Bowili | Ikposo-uwi | Ọ bụ n'oge gara aga | Ọdịdị ya | Ọ bụ n'ala | Ọ bụ na | Ọ bụ ihe na-eme | Ọ bụ n'oge a na-adịghị anya | ɛwlʊdɪ (6 + 1)? | Ọ bụ n'afọ | ɛ́lɛdɪ (8 + 1)? | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị |
| Akụkụ Aka ekpe, Kposo-Ahlo-Bowili | Tuwuri (Bowiri) | kédì | Kọnja | Kaàlɛ̀ | Kọnna | Udo | Kevũ̀ | ogbu na nkuku | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ bụ n'ihi na ọ ga-adị n'obi | Kavédí (10 - 1)? | Uzo bu kwa |
| Nyo, Agneby | Abé (Abbey) | ŋ́k͡pɔ̄ | Ọ bụ n'oge a ka a na-eme ya | āɾí | na-eme ihe nkiri | ōní | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ bụ n'ihi na ọ ga-adị n'anya | Rịba ama | Oge | ɲākó | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị |
| Nyo, Agneby | Abidji | ń̩nɔ̀ | áānʊ̄ | Ọ bụ otú e si eme ihe | N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | Eēnē | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ bụ n'ihi na ọ ga-adị n'otu | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị | N'ihi ya | Ọ bụ n'oge a na-eme egwuregwu | ń̩díɔ̀ |
| Nyo, Agneby | Adioukrou | ɲâm | ɲóɲ | ɲâhǹ | jâr | jên | N'ihi ya, ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | Rọbŋ̀ | níwǹ | Ibharm̀ | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ |
| Nyo, Attie | Attié | èk | Ihe mere n'oge gara aga | Nri | Mkpụrụ ego | Ọ bụ ezie na ọ ga-abụrịrị na ọ ga | Ọchịchị rụrụ ọrụ | N'ihi ya | N'ihi ya, ọ na-ekwu na ọ bụ n'oge a ka a na-ekwu okwu ya | Ihe omuma di nma | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ihe nkiri |
| Nyo, Attie | Ga | na-ekwu okwu | Ọ dị ogologo | Ọ na-adị | bụɟwɛ̀ | ebe a na-eme ihe | ek͡paa | k͡pàwo (6 + 1)? | K͡pàaɲɔ̃ (6 + 2)? | Ọkọwa | Oge ọgwụgwọ |
| Nyo, Ga-Dangme | Dangme | kákē | na-agụnye | Ọ bụ n'oge a | éywɛ̀ / éwìɛ̀ | Enũ̄ɔ̃̄ | ek͡pà | k͡pààɡō (6 + 1)? | K͡pàaɲɔ̃̄ (6 + 2)? | N'ihi ya | Akụkọ banyere ya bụ "mĩ́" |
| Nyo, Potou-Tano, Basila-Adele | Adele | Ọ bụ n'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-eme ihe | Ọpụpụ | Ọ bụ mgbe ahụ ka a na-eme | Ọ bụ n'afọ | tòn | Nkwupụta | kɔ̀nkí (6 + 1)? | N'ihi ya | Ọ́ bụ (10 - 1)? | fu |
| Nyo, Potou-Tano, Basila-Adele | Anii | dɨ̄ŋ, ɡādɨ̄ŋ , ɡīdɨ̄ŋ | īɲīʊ̄, bʊ̄ɲīʊ, bāɲīʊā, | īrīū, īrīū | īnāŋ, īnāŋ | īnʊ̄ŋ, īnʊηŋ, īNʊ̄ŋ | īkōlōŋ, īkōlōং, īk deaŋ | kūlūmī | ɡánáá | tʃīīnī | __ibo__ Isiokwu |
| Nyo, Potou-Tano, Lelemi, Lelemi-Akpafu | Lelemi | Ọ na-adị | n'oge na-adịghị anya | Ọ na-eme ka ọ dị mma | na-ekwu na ọ bụ | Ọ bụ n'afọ | Ọ bụ | máátɛ̀ (4 + 3)? | Ma'ane (4 + 4)? | Ọ̀ Bụ Berlin (10 - 1)? | Leèvù |
| Nyo, Potou-Tano, Lelemi, Lelemi-Akpafu | Siwu (Akpafu) | Ọ̀wɛ̃̂ | n'ogologo | Ìhè | na-adị | n'oge a | n'oge a | ìkɔ́dzɛ̂ (4 + 3)? | Faffán (4 + 4)? | káiwɛ̃̂ (10 - 1)? | Ọ na-aghọ onye na-eme ihe nkiri |
| Nyo, Potou-Tano, Lelemi, Likpe-Santrokofi | Sekpele (1) | Nʊ̀ɛ́ (lɛ̀wɛ́) | Ugbu a | N'ụfọdụ n'ime | ńnà | N'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | N'ụfọdụ n'ime | Udo ga-eme | Jeni | Na-ese | Lefòsì |
| Nyo, Potou-Tano, Lelemi, Likpe-Santrokofi | Sekpele (2) | Nọmba | Ugbu a | N'ụfọdụ n'ime | N'ihi na ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ | N'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ | N'anya | kúansè | Jeni | Na-ese | Lefósì |
| Nyo, Potou-Tano, Lelemi, Likpe-Santrokofi | Selee (Santrokofi) | onwe gị | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ya | ọ̀tụ̀tụ̀ | Ọ bụ n'afọ | Ọ bụ n'oge gara aga ka a na-akpọ ɔ́nɔ́ɔ́ | Ọchịchọ | N'okpuru | Ọ bụ n'afọ ole na ole | Naásĩ́́ | Lefósì |
| Nyo, Potou-Tano, Logba | Logba (1) | ik͡pɛ | inyɔ | ita | ina | Enweghị ihe ọ bụla | iɡló | N'ikwu okwu n'ụzọ dị mfe | Mlaminá | Onye ọ bụla na-eme ihe | uɖú |
| Nyo, Potou-Tano, Logba | Logba (2) | ik͡pɛ | na-agbanwe agbanwe | ita | ina | Enweghị ihe ọ bụla | iɡló | N'ikwu okwu n'ụzọ dị mfe | Mlaminá | Onye ọ bụla na-eme ihe | uɖú |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Central, Akan | Bono Twi | baakó̃ | nke nta | m na-eche | obere nwa | numọ | nsiã | Ugwu | Makiri na-eme ihe | Ihe omuma ihe omuma | du |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Central, Akan | Akan (Akuapem Twi) (1) | baakó~ | ə̀bìéń | ə̀bìèsá~ | na-aga n'ihu | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-anọ | Ọ bụrụ otú ahụ ka ọ bụrụ | N'oge a | Ọ bụ n'oge a na-eme ihe nkiri | àkróń | Duo |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Central, Akan | Akan (2) | baakó̃ | Mmienú | mmeɛnsan | (ɛ) náń | (e) ọnụ ọgụgụ | (e) nsĩã́ | (ɛ) nsóń | Nwɔtwé | (ɛ) nkróń | (e) abụọ |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Central, Bia, Northern | Anufo | Ọ bụ ya ka m si mee | ɲ̀ | N'anya | N'ihi na ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ | N'anya | N'ihi ya | N'ihi na ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ | Ọkụ ọkụ | ŋ̀ɡɔná | búɾú |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Central, Bia, Northern | Anyin | ɛ̀kʊ̃ (n'ịgụ) / kʊ̃ (site na aha) | ɲɲã | nsɑ̃ | Nnụnụ | Uzo di na-eso | Nsigna | Nkwupụta | mɔ́tɔ | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-eme | búl |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Central, Bia, Northern | Baule (Baoulé) | kún | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-adị | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ | N'ihi na ọ bụ n'oge ochie | N'ihi na ọ bụ n'oge ochie | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ | N'oge ochie | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ N'Anya | N'ihi na ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ | blú |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Central, Bia, Northern | Sehwi | N'ihi ya | Ọrịa a na-akpọ A | N'anya | N'ihi na ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ | N'anya | N'asụsụ N'Anya | N'anya: | Ọ bụ ezie na ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme ihe | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ndị mmadụ | Bʊ́lʊ́ |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Central, Bia, Southern | Ahanta | Ọkụn | na-eme ka ọ dị mma | Anyanwụ | Ahịlị | ə̀nlù | ə̀ʃiə̀ | Ó Ó Ó Ó ó ó ó ó Ó Ó Ó | na-egosi na ọ bụ | n'elu | búnlù |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Central, Bia, Southern | Nzema | ɛ̀kʊ̃ (n'ịgụ) / kʊ̃ (site na aha) | ɲ́ɲʊ̃ (mgbanwe ụda mgbe aha gasịrị) | ńsɑ̃ | ńnɑ̃ | N'ihi ya, onye na-eme ihe ike | N'ihi ya, ọ bụ n'ihi ya ka a na-ahụkarị | N'ihi ya, ọ bụ onye a ma ama | mɔ́cʊɛ | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-eme | bụ́ bụ́ búl |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Central, Bia, Southern | Jwira-Nkebe | ko | ńwia | ńsa | ńna | ńnu | ńsiã | ńsuw | Ọ bụ n'ihi na | nɡhoalá | eburu |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, North Guang | Chumburung | Gí | Ọ dị larịị | Ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme | ɪná | ɪnúː | Anya | ìsúnóː | ìrùwá | ɪkpánɔ́ː | kúdú |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, North Guang | Dwang (Bekye) | Gíọn | aɲó | Asa | afọ | afọ | Otú ahụ ka m si dị | asʊ́nɔ | at͡ʃwé | ak͡pɔ́nɔ | Ídu |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, North Guang | Ụkwụ | N'ihi na ọ bụ n'oge a ka a na-akpọ N'Ebe Ọ bụ n'Ebe | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ | N'ihi ya | N'anya | N'ihi na ọ bụ n'ihi na | N'oge ochie | N'ihi ya, ọ bụ | dùkwé / dùkoi | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-akpọ N'Work. | Duo abụọ |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, North Guang | Ginyanga | okou | iɡno | Isaa | ina | Inun | issi | ụra | ɡuikoe | sonʔou | ɡuidou |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, North Guang | Gonja | a-kô | na-aga n'ihu | na-aga | na-aga | na-aga n'ihu | na-acha uhie uhie | à-ʃúnù | na-adị n'ala | à-k͡pánà | Somdu |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, North Guang | Kplang (Prang) | N'oge a na-adịghị anya | n'oge na-adịghị anya | Akpụkpọ ụkwụ | afọ | Ịhụnanya | Ọ bụ | 167 | Ọ bụ ihe a na-akpọ ɛkwé | apʊ́nɔ́ | Ídu |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, North Guang | Krache (Kaakyi) | Gíọn | na-aga n'ihu | Asa | afọ | N'ihi ya, ọ bụ n'ihi na ọ bụ n"ụzọ dị mfe | Ọ bụ n'ezie | asʊ́nɔ́ | kukwé | ak͡pʊ́nɔ́ | kúdú |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, North Guang | Nawuri | kʊːʔ | na-aga n'ihu | Asa | afọ | anû | Otú ahụ ka m si mee | dị ka onye na-eme ihe nkiri | abuɾuwá | akpʌ́nɔ̂ | ɡúdú |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, North Guang | Nkonya | N'ihi ya, ọ bụ n'asụsụ Northern Dialect | na-aga n'ihu | na-S | na-aga n'ihu | na-eru | na-esote | na-eme ihe nkiri | ɪ̀-kwè | ɪ̀-kwèbá | ɪ̀-dú |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, South Guang | Awutu (Awutu-Efutu) | Nkwupụta | Ogologo oge | Ssan | Ọ bụ ezie na ọ bụ | ènu | Ịnọ bụ ndị na-eme ihe nkiri | Ọ bụ n'oge gara aga | itʃwé | Ọ bụ n'ebe a na-eme ihe nkiri | Ebe e si nweta ya |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, South Guang | Cherepon | Ọ bụ n'oge na-adịghị anya | Ogologo oge | ìsan | ìnɛ̂ | ì na-aga n'ihu | Ndị na-ahụ maka ya | Ìgwè mmadụ na-acha | ìtwî | ìk͡p mara | N'oge na-adịghị anya |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, South Guang | Gua | na-ekwu | __ibo____ibo__ Anyanwụ | sãa | N'ihi ya | Ọ bụ nwa ọhụrụ ka a na-akpọ | Ọ bụ ya mere e ji ebi ya | N'ihi ya | abụọ | N'ihi ya, ọ ga-abụrịrị na ọ ga-eme | ìdú |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, South Guang | Larteh (1) | Gí | ɲ na-eto | sa | Ọgba | ee e | Ee, ee | N'afọ ndị ahụ | tɕɥí | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme | Duo |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Guang, South Guang | Larteh (2) | Ọ bụ | Udo nke Udo | sã | snow | ọhụrụ | Ọ bụ ya mere e ji ebi ya | Siddle | ọla kọpa | Ụzọ e si enweta ihe | du |
| Nyo, Potou-Tano, Tano, Western | Abure | okuè | aɲù | n'afọ | nnàn | nnú | ncɪɛ̀ | N'ihi ya, ọ bụ n'oge ahụ ka a na-eme | Ọ bụ n'akụkụ | puálɛ́́́́n | Oblún |
Hụkwa dezie
- Nrụzigharị Proto-Potou-Akanic (Wiktionary)
- Asụsụ Gbe
- Asụsụ Kru
- Asụsụ Gur
Ihe odide dezie
Ihe edeturu n'okpuru ala dezie
gụnyere asụsụ si Liberia ruo Dahomey (Republic of Benin), na East Kwa asụsụ nke Nigeria. Bennett & Sterk (1977) tụrụ aro na asụsụ Yoruboid na Igboid bụ nke Benue-Congo kama nke Kwa. Stewart (1989) wepụrụ Kru, Ijaw, na Volta-Niger (East Kwa), mana o debere asụsụ Ghana-Togo Mountaingụnyere asụsụ si Liberia ruo Dahomey (Republic of Benin), na East Kwa asụsụ nke Nigeria. Bennett & Sterk (1977) tụrụ aro na asụsụ Yoruboid na Igboid bụ nke Benue-Congo kama nke Kwa. Stewart (1989) wepụrụ Kru, Ijaw, na Volta-Niger (East Kwa), mana o debere asụsụ Ghana-Togo Mountaingụnyere asụsụ si Liberia ruo Dahomey (Republic of Benin), na East Kwa asụsụ nke Nigeria. Bennett & Sterk (1977) tụrụ aro na asụsụ Yoruboid na Igboid bụ nke Benue-Congo kama nke Kwa. Stewart (1989) wepụrụ Kru, Ijaw, na Volta-Niger (East Kwa), mana o debere asụsụ Ghana-Togo Mountain
- ↑ 1989, slightly revised in Blench & Williamson 2000:29
- ↑ Williamson & Blench 2000:29
- ↑ 3.00 3.01 3.02 3.03 3.04 3.05 3.06 3.07 3.08 3.09 3.10 3.11 3.12 3.13 Dumestre, Gérard. 1971. Atlas linguistique de Côte-d'Ivoire: les langues de la région lagunaire. Abidjan: Institut de Linguistique Appliquée (ILA).
- ↑ Heine, Bernd. 1968. Die Verbreitung und Gliedering der Togorestsprachen (Kölner Beiträge zur Afrikanistik vol. 1). Köln: Druckerei Wienand.
- ↑ Kropp Dakubu, Mary Esther. 1999. Ga-English dictionary. Legon: Institute of African Studies, University of Ghana.
- ↑ 6.0 6.1 Kropp, Mary Esther. 1966. Ga, Adangme and Ewe (Lomé) with English Gloss. (Comparative African Wordlists, 2.) Legon: Institute of African Studies, University of Ghana.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 Stewart, John M. 2004. The Proto-Potou-Akanic-Bantu reconstructions updated. Manuscript.
- ↑ Snider, Keith L. 1990. The consonants of proto-Guang. Journal of West African languages 20(1), 3-26.
- ↑ Blench, Roger. 2004. The Ega Language of Côte d'Ivoire: Etymologies and Implications for Classification.
- ↑ Blench, Roger. 2007. Recovering data on Mpra [=Mpre] a possible language isolate in North-Central Ghana.
- ↑ Blench, Roger. 2015. The Dompo language of Central Ghana and its affinities.
- ↑ Capo, Hounkpati B.C. 1991. A Comparative Phonology of Gbe. Publications in African Languages and Linguistics, 14. Berlin/New York: Foris Publications & Garome, Bénin: Labo Gbe (Int).
- ↑ Chan (2019). The Niger-Congo Language Phylum. Numeral Systems of the World's Languages.
Ihe edere dezie
- Bennett, Patrick R. & Sterk, Jan P. (1977) 'South Central Niger-Congo: A reclassification'. Studies in African Linguistics, 8, 241-.
- Hintze, Ursula (1959) Bibliographie der Kwa-Sprachen und der Sprachen der Togo-Restvölker (mit 11 zweifarbigen Sprachenkarten) . Berlin: Akademie-Verlag.
- Stewart, John M. (1989) 'Kwa'. Na: Bendor-Samuel & Hartell (ed.) Asụsụ Niger-Congo. Lanham, MD: The University Press of America.
- Westermann, Diedrich Hermann (1952) Asụsụ nke West Africa (Handbook of African Languages Part II). London/New York/Toronto: Oxford University Press.
- Williamson, Kay & Blench, Roger (2000) 'Niger-Congo', na Heine, Bernd and Nurse, Derek (eds) African Languages - An Introduction. Cambridge: Cambridge University press, peeji nke 11-42.