Timi Abibu Lagunju

Timi Abibu Lagunju

mmádu

ụdịekere	nwoke
mba o sị	Naijiria
aha enyere	Timi
okpukpere chi/echiche ụwa	Okpukpere Alakụba

Ɔba Timi Abibu Sàngólámì (Ɔ)Lágúnjú ( c. 1817 - 1900) bụ eze ndị Yoruba nke obodo Ede, na onye ndu na ike awụ nke 19. Ọ bụ Timi Muslim mbụ Edozi, o sokwa na ụgbọ mbụ nke ndị Yoruba bụ  ndị ji ụzọ ndị agha dị elu n'oge tupu oge na ndị ji ọkwa ha kwalite obodo ya, Ede na agha ya, Islam.  .  N'ezie, Abibu Lagunju bụ onye nke abụọ na Yorubaland nyere eziokwu na ọ nọworị n'ocheeze afọ ole na ole mgbe, na Nọvemba 1857, onye ozi ala ọzọ Baptist nke America, Reverend WH Clarke, gara Ede.

Onye Alakụba mbụ na ala Yoruba bụ onye ama ama ama ama na Mohammedan (Muslim) a na-akpọ Prince Ali nke Ado-Ekiti. E chiri ya eze ka Ewi Ali Atewogboye mgbe Ewi Aroloye nwụsịrị na 1836.

Omenala kwuru na Prince Ali guzogidere mgbalị ndị ụkọchukwu na ndị isi mere ịhapụ Islam tupu e chikwasị ya n'ocheeze. O kwenyesiri ike na ọ kama ijide Islam karịa ịchịisi. Ewi Ali Atewogboye duru ndị Ado-Ekiti laghachi azụ n'ebe mbụ ha nọ na Oke Ako maka mbuso agha Benin na ndị Fulani Jihad. Ewi Ali Atewogboye nọgidere bụrụ onye mbụ na nanị Ewi nke Ado-Ekiti kemgbe narị afọ nke 19 nabata Islam.

Timi Abibu Lagunju nke Ede chiri eze na 1855 dika onye Oba.  Ọnọdụ a gbajiri agbaji site n'ebe ndị mmadụ ndị Yoruba ndị ọzọ siri ike Muslim Obas n'oge dị anya: Lamuye nke Iwo na 1860, Momodu Latoosa nke Ibadan na 1871, Iyanda Oloko nke Epe na 1875, Aseyin "Noo" (Nuruddin  ) nke Iseyin .  in 1895, Alaafin Lawani Agogoja of New Oyo in 1905 and Awujale Adeona Fusigboye of Ijebu-Ode in 1906. Lagunju bụ n'ezie ike nke a ga-abụ n'ihi ihe mere eme nke Islam na Ede.

Timi Lagunju bụ n'ezie otu n'ime ndị ama ama na ndị dike na-achị ala Yoruba na narị afọ nke 19. Ọ maara n'onwe ya, marakwa ọtụtụ ndị agha, ndọrọ ndọrọ ọchịchị na ndị ndú okpukpe ndị Yoruba n'etiti 1840 na 1900. Oge Lagunju kwesịkwara ịgụ akwụkwọ n'ihi na ọ bụ Timi kacha achị Ede kemgbe narị afọ nke 19 ruo taa. O debere ndekọ nke ịbụ naanị Timi a chụpụrụ n'ocheeze ugboro atọ, weghachiri onwe ya ugboro abụọ mana emesịa tụfuo na ọnụọgụ nke atọ.

Akụkọ ndụ

A minisi Timi Abibu (Sangolami) Olagunju gburugburu 1817 site n' Arsenal eze Oduniyi Olagunju na Ede, onye sitere na Lalemo.  Ụmụ Lalemo, nke egwu Kubolaje Agbonran, na agba ya, Oyefi, Ajenju, Arohanran, na Oduniyi (nna ya) bụ ndị a ịchụpụrụ n'obodo Ede-Ile mbụ na 1817, ma guzobe obodo ugbu a, Ede.  Olagunju (Lagunju) amuru obere oge.  Ndị enyi ya bụ ndị Sango (chi nke égbè onye) nyere ya aha Sangolami n'ihi na ọgbu ya dị oke egwu ka o jide nkume égbè n'aka ekpe ya na mpempe akwụkwọ nke e dere na Qur'an n'aka nri.  ya.  Nke a ịhụnanya ezina mmetụta ahụ, dị ka ọ na-adị n’etiti ndị Yoruba n’oge ahụ, na-aga n’ọnụ n’ọnụ Ifa mgbe ọ llala ezina mmetụta ahụ nwa, asị n’ihe dị njikere.  Ezin akara ahụ gakwuuru ndị ikike ozi wee ha na nwata ahụ ga-abụ onye ma tinye nkebi na ọ ga-esi n'okpukpe omenala nna ya ikike gaa n'okpukpe Arab dị iche.  Amụma a kpasuru Timi na-achị iwe n’oge ahụ, nke mere o ji nye iwu ka e gbupụ nwata ahụ isi, mana nna ya Oduniyi gbochiri nke ahụ ime.

N'oge mmetụta ya, ọ hụrụ Ede gawa Ilorin ebe ọ nakweere Islam.  Mgbe ọ la Nche n’Ede, ụfọdụ ndị bi n’Ede kpataara ya mmegide ma kwaga n’ebe dị anya site n’etiti obodo ahụ.  N'ebe ọhụrụ ahụ, ọ na-eso ndị ọzọ ole na ole ndị ọzọ na-ekpe okpukpe Islam.  N'agbanyeghị ọtụtụ ọkụ ọ tara, ọ ori na-ejere Timi ozi kacha ogologo, ebe ọ chịrị afọ 60 tupu ọ mbụ mgbe ọ dị afọ 90

Afọ Lagunju Na Ocheeze

A game Sangolami Abibu Lagunju tupu 1817 mgbe Timi Kubolaje Agbonran hiwere New Ede.  Omenala ndị dị adị na-egosikwa na Abibu Lagunju nọchiri Timi Ojo Arohanran, Timi na-achị na ọchịchị nke Batedo War (nke agbakwunye Ibadan na Ijaiye ) nke 1844. N'inye ọkụ Olunlade na Timi Ojo Arohanran "jiri ihe dị ka afọ atọ.  n'ocheeze," na stool nke Timi tọgbọrọ chakoo apụ ka Arohanran nwụsịrị, ọ bụ ihe ezi uche dị na ya ikwu na Lagunju chiri Timi okpueze na 1855/1856

Mkpu. WH Clarke na Prọfesọ JF Ade-Ajayi nwere, n'ezie, agbazinye nkwenye na aro a. N'oge nleta Clarke na Ede na Nọvemba 1857, dịka ihe akaebe n'akwụkwọ nke ikpeazụ dịka otu a: ... Nwa okorobịa a na-eso onye amụma (Muhammad), obere oge gara aga, ghọrọ onye na-achị obodo a n'ọnọdụ nna ya, onye nwụrụ anwụ, ma wetara ya n'ọkwa ọchịchị, mmetụta nke okpukpe ọhụrụ ya....

Mgbe ike nke Old Oyo nchebe, JF Ade-Ajayi, ji ikike dee: Site na 1858, Timi nke Ede bụ onye ... E wezụga Clarke na Ade-Ajayi, ma omenala Ede na Ibadan dekọkwara na Timi Abibu Lagunju nọ n'  'ocheeze n'oge dị iche Basorun Ogunmola nke Ibadan (1856-1867), na kpọmkwem na Ogunmola na-ama na ndị agha Ede mgbe Lagunju nọ.  mbụ kpụshia ya.  Edekọkwara na Ogunmola tinye Olunloye n' bẹẹ Lagunju.  [1] Omenala Ede dị ka Olunlade chekwara n'ihu n'okpuru na Timi Lagunju chụpụrụ Timis abụọ - Olunloye na Lansebe, bụ ndị e chiri okpueze n' nna ya n'oge abụọ mbụ site na nkwado nke Aare Momodu Latoosa (1871).  -1885), na na Olunloye,.  e wepụrụ n'ocheeze obere oge tupu Agha Kiriji asụsụ na 1878. Ihe, ike ike n'ihe nsogbu na nke atọ na nke ikpeazụ Lagunju bụ na 1892, nyere omenala na onye nọchiri ya, Timi Mosunloye “chịrị afọ asaa” na  onye nọchiri Mosunloye, Timi Oyelekan, “rịgoro n'ocheeze na 1899. Na, n'ikpeazụ, Samuel Johnson, Kemi Morgan na Olunlade dekọrọ na Lagunju ọnwụ na ngwá agha na Ibadan na 1900. Ruo n'ókè ahụ, e nwere nnukwu  ihe àmà na-egosi na oge 1855-1900 nwere ike were ya n'ụzọ ziri ezi dị ka "Afọ Lagunju.

Otu eziokwu a na-apụghị ịgbagha agbagha gbasara Timi Lagunju bụ na o mere akụkọ ihe mere eme dị ka onye Alakụba nke abụọ na narị afọ nke iri na itoolu Yorubaland. Mgbe WH Clarke gara Ede n'oge ọchịchị Lagunju (na 1857), ọ kọrọ na Islam na-enweta nkwado na nkwado eze. Ewezuga Timi Lagunju onye Clarke kọwara dị ka "onye Alakụba na-anabata ihe" na "onye na-eto eto nke onye amụma (Muhammad)," ọ gbakwara ajụjụ ọnụ "... ya na otu ụlọ ọrụ Muhammedans ... otu n'ime ha bụ nwoke sitere na ya. Ala Hausa na-azụ ahịa silk, ma nwekwaa ozi...." Ọ kọkwara na otu n'ime ndị okenye nyere votu ekele mgbe ọ na-apụ bụ "Muhammedan." Ọ gara n'ihu kwusie ike na ịdị ebube nke ọchịchị eze Ede:   Otu akụkụ ọzọ dị ịrịba ama nke ọrụ Timi Lagunju bụ mbọ ọ gbara ime ka usoro iwu Islam, Shari'ah, dịka ọ ghọtara ya na nhazi nke obodo. Otu n'ime ebumnobi ya n'iji Shari'ah eme ihe bụ ikpochapụ Islam na nkwenye, syncretism, na ịkwa iko. Kadi Sidiq na-elekọta ụlọ ikpe Shari'ah ya na Agbeni dị n'Ibadan ruo 1913. Dị ka onye na-achị Alakụba na-anụ ọkụ n'obi na-anụ ọkụ n'obi, ọdịnaya omume nke nchịkwa ya dị elu. Ọchịchị ya siri ike karịsịa, na-akpa ike na ndị akwụna, ndị na-akwakọba ihe, ndị ohi na ndị ohi. Ihe njedebe nke ụdị nchịkwa a bụ na Ede, n'okpuru Timi Lagunju, ghọrọ obodo na-enweghị mpụ. Olunlade, ọzọ, na-agba ama otu a:   Otu n'ime ọganihu e debanyere aha na Ede n'oge Timi Lagunju bụ na obodo ndị isi na-asọpụrụ Ede mụbara. Ọ bụ n'oge a ka Ilorin meriri Offa ochie, Olofa na-achị wee gbaba n'Ede, ebe e nyere ya saịtị a na-akpọ Ofatedo ugbu a (ya bụ ndị Offa na-achị ebe a). Timi Abibu Sangolami nyere Olofa n’oge ahụ ọjà ọjà narị abụọ, narị iko abụọ, nkata abụọ, narị nkata abụọ, na narị abụọ nke ngwá ọrụ ọ bụ arịa ụlọ ọ bụla iji mee ka ụlọ ọhụrụ ya dị mfe ibi

N'agbanyeghị mmekọrịta oke mmiri ozuzo nke Lagunju na ndị omenaala nwere, ọ nwere mmasị na Iso Ụzọ Kraịst nke ọma nyere akaebe nke onye ozi ala ọzọ Baptist mbụ n'obodo ahụ, WH Clarke. Na Nọvemba 1857, Lagunju ekwewo ka onye ozi ala ọzọ Baptist bịa leta Ede ma kwusaa ozi-ọma nke Kraịst. N'oge nleta ya, ọ bụghị nanị na a na-anabata Clarke ma na-emeso ya nke ọma, a na-ahapụkwa ya "ikwusa ụfọdụ eziokwu pụrụ iche nke ozioma" nye ndị isi na "otu ụlọ ọrụ nke Mohammedans." Clarke, n'ezie, dekọọ otu a:   Na mgbe ọ gbasoro atumatu na usoro nke ga-etinye Islam n'ọnọdụ siri ike na Ede, Lagunju hụkwara na ya na Muslim Obas na ndị isi agha Muslim na narị afọ ahụ nọgidere na-enwe ezigbo obi ụtọ na mmekọrịta ndọrọ ndọrọ ọchịchị. N'ime ndị Alakụba Obas nke oge ahụ, Lagunju dị nso na Oba Momodu Lamuye nke Iwo onye rịgoro n'oche Iwo na 1860. Ha abụọ nọgidere bụrụ enyi ibe ruo mgbe ọnwụ kewara ha na 1900 na March 1906 n'otu n'otu. Eze Alakụba ọzọ nke Lagunju kwanyere ùgwù ma na-asọpụrụ bụ Akirun Aliyu Oyewole nke Ikirun bụ onye Ikirun ghọrọ steeti Islam n'okpuru ya.

N'ime ụgbọndọrọ nhọrọ ya ogologo oge, Lagunju ezigbo nso na ndị dike njem Ibadan, Osi Osundina (Osi ruo Balogun Ibikunle) na Alli Laluwoye, onye nke abụọ nke Aare Latoosa site na Ọktoba 1871. Foto Osi Osundina nke dịgidere n.  'ọdịnala bụ nke "onye alakụba onye isi ala nke na-eyi akwa akwa ya gaa n'ọgbọ agha wee rie ya n'okpuru akụ akụ."  Otú ọ dị, Lagunju kacha nso na Generalissimo nke ndị agha Ibadan na Muslim stalwart, Aare Momodu Latoosa (1871-1885).  Okwukwe Latoosa siri ike nke ukwuu nke na o legharaghị ekpere ya anya n’ogige ndị agha.  N'ezie, ụbọbụenyi Lagunju na Momodu Latoosa na njikọ nke Islam baara ya uru nke ukwuu n'oge nsogbu ya.  Mgbe ọ afụ asaa na ụdị ejiji na lbadan (n'oge mbụ ọ na-etinye ego), Lagunju nwere ike ịweghachite ocheeze ya n'aka Olunloye nanị site na Nkwado nke Aare Latoosa.  Ọzọkwa, n'oge ọ na-ewebata ya nke abụọ, Lagunju nwere ihe ịga nke ọma na-an-ahụ Lansebe ocheeze, site na Nkwado siri ike nke ndị agha Ibadan n'okpuru siri ike nke Aare Latoosa.  [1] Ma n'agbanyeghị, Lagunju mechara tufuo na egwuregwu ike na 1892 site na ibipụta ya na nchụpụ ya na Ibadan, ihe omume ahụ, n'egosi ama, ga-eme ka ihe na-acha na-ahụ Islam.  Omenala ndị dị na-ekwu na na nchụpụ ikpeazụ Lagunju na Ibadan, otu n'ime ndị ozi ya (nke si Ile-Ife) ụmụ ụmụ ya gaa n'obodo ya ebe ha mechara ndị mmadụ mbụ.  N'ezie, a na-ekwu na otu n'ime ụmụ Lagunju a na-akpọ Raji mechara pụta dị ka onye isi Imam nke Ife.  Otu nne kwudịrị na ọ bụ Raji wuru ụlọ alakụba mbụ ma ama na Ile-Ife, ebe onye ọzọ na-agbachi n'ebe onye wuru ụlọ kwuru na "Ewubere ụlọ alakụba mbụ a ma ama na Itakogun, lle-Ife na  1903 n'oge ụdị Ooni Adelekan.Olubuse I, onye nwụrụ na 1909. Ebe ọ bụ na a ịchụgara Lagunju n'Ibadan n'afọ 1893, nakwa na onye isi ala Ife nke abụọ bụ Kaseem Adeosun (1922-1934) si Legọs lọta.  n'Ile-Ife n'afọ 1893, obi abụọ sere ya na Kaseem na Raji Lagunju bụ ndị mmadụ na-asụ ụzọ n'Ile. -Ife. N'ezie, n'ime afọ imamate nke Kaseem Adeosun, Raji Lagunju bụ Naibi.  ya (Osote Imam) na mgbe Kaseem nwụrụ na 1934, Raji ikpe Chief Imam, bụ ozi ọ na-arụ ruo 1949

N'oge a na-achụpụ Timi Lagunju n'obodo ahụ, ndị na-akwado ya chọrọ imeghachi omume megide ndị mmegide ya mana ọ gbochiri ha ime ya. Ka ọ dị ugbu a, ndị mmegide ya tụbara akwụkwọ ndị Alakụba ya n'okporo ámá. Mgbe ọ hụrụ ka ha na-eme nke a, a kọrọ na ọ gwara ha na: "Insha Allah (Chineke chọrọ), ụmụ unu ga-abụ ndị Alakụba."

Usoro Agha na Udo

Timi Abibu Lagunju bụ otu n'ime ndị dike a ma ama na narị afọ nke 19 bụ ndị nyere aka dị mkpa maka ajụjụ agha na udo. Ebe ụfọdụ ndị eze, ọkachasị Alaafin nke Oyo, agakwaghị n'ihu agha site na 1840s, Timi Lagunju ka ji aka ya duru ndị agha Ede gaa njem agha karịsịa n'akụkụ Ibadan. N'ezie, ọ bụ n'otuto Lagunju na site n'etiti 1850, e nwere ụdị njikọ ndị agha Ede-Ibadan na Ibadan dịka onye mmekọ siri ike. Onye nwere amamihe ndọrọ ndọrọ ọchịchị na onye agha strategist, Lagunju jikọrọ Ede, n'oge kacha kwesị ekwesị, na Ibadan, kasị ike agha na 19th narị afọ Yorubaland. Edekọkwara na Ede nọ n'okpuru Lagunju lụrụ ọgụ n'akụkụ Ibadan n'oge Agha Ijaye (1860-1865).

Ọzọkwa, Lagunju sonyeere Ibadan n'oge agha Jalumi nke 1878 wee lụọ ọgụ ịchụpụ ndị Fulani na ugwu Yoruba. N'oge agha a, ndị agha Ede nọ n'okpuru Lagunju mara ụlọikwuu na Ikirun na saịtị ahụ, ruo taa, a na-akpọ Oke-Timi. Iso Ede n’agha Jalumi bụ n’ezie, agha nke ichekwa onwe ya ma e wezụga ịbụ onye isi n’otu n’otu n’Ibadan. Maka Emir nke Ilorin, kpọziri Balogun Ajia, onye isi ndị agha Ilorin, ka o merie Ikirun, Osogbo, Ede na Iwo na obodo ha. Omenala ndị Olunlade chekwakwara na ma Timi Lagunju na Balogun Ajayi Ogboriefon mere ka ha dị iche n'agha a nke mechara kwado ndị agha jikọrọ Ibadan. Ọzọkwa, Ede n'okpuru Timi Lagunju jikọtara ya na Ibadan na Agha Ekitiparapo (1879-1886) na, n'ezie, o nyere Ibadan mkpokọta na nkwado na-enweghị isi. Na mbido agha ahụ, Lagunju zipụrụ Timi Olunloye a chụrụ n'ọrụ n'ọgbọ agha dịka onyeisi ndị agha Ede. Nke ikpeazụ tụfuru ndụ ya n'agha ahụ. "

N'ịbụ onye sitere na ihe mmetụta na-adi ka onye nke Ede nyere maka njikọ aka Ibadan, Derin Ologbenla, Ooni- ikera nke Ife ekiri tụ amụ uche n'ịwakpo obodo n'April 1882. Dị ka ihe atụ, ihe àmà na-  egosi na ọ kesara ngwá agha na ngwá agha nye Ikire, Gbongan na Edunabon n'ebumnobi ka ọ buru ụzọ chịa Modakeke "nke a na-tọ ya n'ụzọ Ede ga-esi nọchibido ya wee si otú ahụ buru ndị Ibadan nọ n'  akwụkwọ ahụ n'ihu na n'azụ."  Mana obodo ndị a na-ekwu na ha ime ihe Derin kwuru, ma n ụzọ ụzọ ya, bugara Aare Latoosa ogwe aka niile.

Dị ka Ife, ndị agha Ilorin tụkwara echiche ịwakpo Ede mgbe a chụrụ nke Offa na 1887 n'ihi mkpokọta na nkwado na-akwadoghị maka Ibadan Alliance. Akaebe Johnson dabara ebe a:   N'ezie, Timi Abibu Lagunju gbara mbọ iweghachi udo n'ala Yoruba ka agha nke otu narị afọ gachara. O wutere ya maka mwute steeti Ile-Ife, bụ ebe a na-asọpụrụ agbụrụ ndị Yoruba. N'okwu a, Lagunju, Lamuye nke Iwo na Balogun Osungbekun nke Ibadan kwadoro onwe ha na ọnọdụ Ife maka udo, ya bụ, na Modakeke ga-ewepụ Ife. Ọ dị mkpa imesi ike na 'Modakeke Ajụjụ' na-eyi akwa nke 1886 Peace Treaty ka ndị ndu Modakeke gbapụrụ n'ebe udo ahụ, na-ajụ itinye mbinye aka ha ma emesịa na-amaja ha ịbanye na nkwekọrịta ahụ. Ọkwa nke ndị isi Ede ka a chịkọtara nke ọma na ndekọ nke Prof IA Akinjogbin:   Ọbụna mgbe Nkwekọrịta Udo nke 1886 na-edozighị ajụjụ Modakeke, 'Offa Question' na Ijebu imbroglio, Timi Lagunju gara n'ihu na-ejikọta ya na Oluwo nke Iwo, ndị ọchịchị Ibadan na ndị nnọchiteanya nke Gọọmenti Lagos maka ịchọta ngwọta na-adịgide adịgide maka ihe yiri ya. nsogbu na-adịghị agwụ agwụ. N’ezie, ndị kọmishọna Gọvanọ Alfred Moloney, H. Higgins na Oliver Smith, ga-anọrịrị ụbọchị ụfọdụ na Ede na Maachị 1890. “Ndị otu ahụ mechara hapụ Ede gawa Oyo n’ịchụso ozi udo. N'ezie, Timi Lagunju dị ka ọ kwenyere kpamkpam na usoro udo nke Ibadan dịka nkwupụta udo nke Mee–June 1890 na-atụ aro. Johnson na-akwado nke a:   Nkwụnye ego nke ọma na nke ikpeazụ Timi Abibu Lagunju na nchụpụ ya na Ibadan bụ akara njedebe nke oge na-eme ihe mere eme Ede.  N'otu ụzọ, ọ na-egosi ihe omume Islam.  Ndị omenala nakweere Islam n'ihi Timi Lagunju la ike chi ha.  Ndị omenala kpagburukwa ndị mmadụ.  Iji URL ndụ ha na mkpagbu sitere n'aka ndị omenaala na ezina ndị a, ọtụtụ n'ime ha gbagara mgbochi Owon-la-rogo nke aha njikọ ka Imale Compound ebe ha na-ekpe na-ekpe ha.  Ka ọ dị ugbu a, ndị isi Islam n'obodo ahụ gbara mbọ, n'agbanyeghị mkpagbu sitere n'aka ndị omenala ka ha ngosi na-enye Islam ndụ.  Ndị ndu dị otú ahụ́ Zulu Qarneen, nwa Noa

N'echiche ọzọ, omume ya adịghị iche ndị dị iche Oyo na ndị Ibadan bụ ndị bịara na-ewere Lagunju dị ka otu n'ime ndị isi echiche na ndị mba ụwa n'oge ahụ.  N’ezie, ndị isi Ibadan mara ya nke ọma ma kwanyere ya ugwu.  O nyela nnukwu aka na mbọ niile nke agha Ibadan mfụ 1850 ma sonyekwa aka ike na usoro udo.  Nye ndị isi Ibadan ọhụrụ, Lagunju bụkwa onye ha na nna nna hakọrọ ndụ ma gbaa ama diẹ onye ọ elva ọzọ agha ndị Yoruba eje nke adọ nke na-anọ.  N'ihi ihe ndị a ndị isi Ibadan chere na a ga-eweghachi Lagunju a ịchụpụrụ n'ocheeze ndị nna nna ya.  Ndị isi ndị agha Balogun Ajayi Osungbekun, Maye Osuntoki, Abese Kongi, nwa Basorun Ogunmola, na Sunmonu Apampa.50 Ya mere ndị isi Ibadan kwenye n'ihe na-eme Lagunju, ruo n' nke na agha Ekitiparapo na-ụzọ na  njedebe na ndị mara ego.  N'ịbụ ndị agbajisịrị, ha ka zubere ihe dị ka ụbọchị abụọ n'Ede iji mee ka Lagunju na ndị obodo ahụ dị n'otu mana otu colonial kagburu nke a.  Johnson na-edekọ ya:   Site na nke ya, Lagunju bịara jiri obi ngwaahịa nabata akara aka ya dị ka onye soja n'agha na Ibadan wee dị ka ọbịa nke Sunmonu Apampa, post-1893 Asipa nke Ibadan.  Baales nke Ibadan nke nọchiri anya n'etiti 1893 na 1900: Fijabi, Osuntoki na Fajinmi nwere iche iche na mma n'anya ya.  N'otu aka ahụ, Balogun na-ebelata ike nke oge ahụ, Akintola, nyere ya mmetụta dị ukwuu.  "52 Otú ọ dị, n'agbanyeghị omume ọma na ndị isi ndị isi Ibadan mere ya, Lagunju ka na-ekpe ekpere maka iweghachi ya n'aka Alaafin nke Oyo, Adeyemi, suzerain ya n'ihe dịka 1894 ma ọ bụ ọkwa 1895  Alaafin Adeyemi I nwere ike na Lagunju ma mechaa were ya na Captain Bower webatara okwu ahụ mana ihe ịga nke ọma.  na Oyo bịara maka okwu Lagunju bụbu Timi nke Ede, bụ onye iwe Suzerian ya ka ọ tinye ezigbo ụlọ ọrụ ya iji weghachi ya na ya. posts.  na 1895, ọ were ọgwụ daa na Lagunju na o mechara merie n'agha maka iweghachi ya na oge iku ume.  onye, ​​onye ndu na onye Mujaddid.

Na ihe ọ nwere ike onye lụ ihe mere eme ike ikwu Lagunju, obi abụọ adịghị ya na ọ bụ ihe a na-akọ akụkọ ya na iwu Islam na-eme nke ikpe ziri ezi nke ọha mmadụ.  Ọ dị mma nye mmadụ niile, a pụkwa ibo ya ebubo na ọ bụ nepotism.  Ndị ezi na ụlọ ya, ndị enyi ya na ndị iro ya hà nhata n'anya nke iwu ahụ nke ọ bụ onye isi ike.  Dị ka ndị akikanju niile (ndị dike) na ndị na-eme ihe mere eme Yoruba, Timi Lagunju nwere ike na ume dị egwu na ọ na-eji enyefe mmegide ahụ ngwa, n'agbanyeghị ọnụ njikwa.  Enwere ike ike dị otú ahụ dị ka ike ma ọ bụ obodo.  Ma ọ bụrụ na ndị Ede n’oge ahụ jụ Lagunju n’ihi ahụ ha chere, ndị ụgbọ ya n’ụdị ndị ọzọ nke Yoruba, na-Ibadan, Oyo, Ilorin na Ekiti nabatara ya ma kwanyere ndị nna.  Nkwe ahụ dị otú ahụ nwere ike na-ahụ mmetụta aka nke Ibadan n'oge akwụkwọ ozi na-egosi ya dị ka apụ nke iri na ná mmalite nke Ibadan obodo bụ nke na- ተኛው Nnaghachi ọrụ agha na ebube, na nduzi dị mfe ama.  [1] [2] N'ụzọ dị mfe ama, Lagunju bụkwa ihe sitere na agha nke ike awụ nke iri na, afụ nke "na-ebugara" mgbe a na-edozi okwu ndị dị mkpa n'oge ahụ n'ọgbọ.  agha.  He was a contemporary of such war-lords as Basorun Ogunmola, Balogun Ajayi Ogboriefon, Aare Latoosa of Ibadan, Seriki Ogedengbe, Fabunmi, Aduloju (all of Ekitiparapo fame) and Balogun Karara of Ilorin.  Ọ bụghị onye obi tara mmiri ma ọ bụ onye na- ma ma ma ma ama ntọ ha n’ebe ndị iro ha na ndị iro ha nọ.  Reverend Samuel Johnson, onye mgbasa CMS bụ onye-ebe aka na mbọ udo n'oge agha Ekitiparapo na onye edemede a na-ahụ ihe History of the Yoruba, maara nke ọma ma soro ya nwee ike dị ukwuu n'oge ahụ dị egwu.  .  Ntụle Johnson na-enye adaba adaba maka ọrụ Lagunju: